Της Μαρίας Καλτσά (Φιλόλογος, Λαογράφος)
Περιοδικό my naxos (τεύχος: 24)
Στη Νάξο τα πιο πολλά χριστουγεννιάτικα έθιμα είναι ζωντανά. Ωστόσο υπάρχουν και μερικά που σταδιακά απαλείφονται από τη λαϊκή μνήμη.
Ένα τέτοιο έθιμο είναι και η παρασκευή του χριστόψωμου, το οποίο τα τελευταία χρόνια δε φαίνεται να παρασκευάζουν οι Ναξιώτισσες νοικοκυρές παρά μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις.
Τα Χριστούγεννα
Τα Χριστούγεννα και ειδικά το Δωδεκαήμερο (από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα) χαρακτηρίζονται, από δεισιδαιμονικούς φόβους του λαού και από το συνδυασμό χριστιανικών και ειδωλολατρικών στοιχείων. Οι χειμερινές τροπές του ηλίου την 21η Δεκεμβίου σηματοδοτούν μια μεταβατική περίοδο που οδηγεί στον ερχομό της Άνοιξης. Η 25η Δεκεμβρίου, που ήταν γενέθλια ημέρα του θεού Μίθρα (Ήλιος), ορίστηκε με το Χριστιανισμό γενέθλια ημέρα του Χριστού που λατρεύτηκε ως πνευματικός ήλιος γιατί έφερε το φως στον κόσμο. Πολλές προχριστιανικές θρησκείες διείσδυσαν στις πιο ιερές στιγμές του Χριστιανισμού και έτσι από τα ρωμαϊκά Σατουρνάλια, τα έθιμα της Ρωμαϊκής Πρωτοχρονιάς και την Περσική γιορτή του Μίθρα οδηγηθήκαμε στον εορτασμό των Χριστουγέννων. Τα Χριστούγεννα ο λαός γιορτάζει του Χριστού τη γέννα και η γιορτή αυτή έχει πολλά κοινά με τον εορτασμό της γέννησης ενός παιδιού. Επισημαίνουμε ότι από τα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ. η Γέννηση του Χριστού θεωρείται η 25η Δεκεμβρίου.
«Το ευλογημένο ψωμί»
Το χριστόψωμο έχει συνδεθεί άρρηκτα με αυτή τη μέρα και πίσω από την παρασκευή του και την κατανάλωσή του κρύβεται η μαγική σκέψη του ανθρώπου που καλύπτει πίσω από ένα θρησκευτικό-χριστιανικό πέπλο τους φόβους και τις ανάγκες του. Η πανάρχαια αντίληψη για το Θεό επιβιώνει στην προσφορά του χριστόψωμου, δηλαδή προσφέρουμε το χριστόψωμο στο Θεό για να μας δώσει αυτά που ζητάμε (do ut des, παροχή με αντάλλαγμα). Η προσφορά αυτού του λατρευτικού άρτου έχει μαγικό χαρακτήρα και αποτελεί θυσία των πιστών. Αποτελεί μια σημαντική προσφορά με συγκεκριμένη σκοπιμότητα καθώς στοχεύει στην επίτευξη της καλοχρονιάς. Το χριστόψωμο με την καλλιτεχνική του παρασκευή και διακόσμηση είναι ένα λαϊκό δημιούργημα που συμβάλλει στην τόνωση του θρησκευτικού και οικογενειακού αισθήματος αλλά αποτελεί και αναπόστατο κομμάτι της γιορταστικής ατμόσφαιρας της μέρας των Χριστουγέννων.
Στη Νάξο το χριστόψωμο ήταν το ευλογημένο ψωμί του τραπεζιού, στήριγμα του σπιτιού και του νοικοκυριού αλλά και ευλογία για τα ζώα και τις σοδειές. Αυτό και η βασιλόπιτα είναι οι βασικοί λατρευτικοί άρτοι του Δωδεκαημέρου που συνδέονται με την παροχή προστασίας από το Θεό, την ομαλή μετάβαση από το Χειμώνα στην Άνοιξη και την εξασφάλιση ευτυχίας για το νέο χρόνο που έρχεται. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Απεραθίτης καθηγητής λαογραφίας Δημήτριος Οικονομίδης «Τα υπό των οικοκυρών παρασκευαζόμενα Χριστόψωμα ή Χριστοκούλλουρα, με τα ειδικά σχήματα και τα εξαίρετα καλλιτεχνικά εκ ζύμης στολίσματα, ανάλογα προς τον γεωργικόν ή ποιμενικόν βίον της αγροτικής οικογενείας, αποβλέπουν βασικώς εις την καλοχρονιάν και την έκφρασιν θρησκευτικής τιμής και αφοσιώσεως προς τον γεννηθένταν Χριστόν».
Το στόλισμα του Χριστόψωμου…
Τα χριστόψωμα έχουν διάφορα σχήματα, συνήθως είναι στρογγυλά και έχουν διάφορα ανάγλυφα στολίδια φτιαγμένα από ζυμάρι, συνήθως με σχήμα σταυρού. Άλλα είναι πιο απλά και άλλα πολύπλοκα. Στα περισσότερα χωριά στη Νάξο έκαναν ένα σταυρό χωρισμένο σε τέσσερα τεταρτημόρια και τοποθετούσαν ένα ολόκληρο καρύδι στη μέση.
Σε μερικές περιπτώσες όπως στην Κωμιακή σχημάτιζαν διάφορους σταυρούς πάνω στο ψωμί και τοποθετούσαν καρύδια στις τέσσερις άκρες του μεσαίου σταυρού.
Στ’ Απεράθου προσφέρανε ένα κομμάτι από το χριστόψωμο, στο οποίο τοποθετούσαν καρύδι στη μέση, στα βόδια «για να στεριώνουνε». Στην Κόρωνο σχημάτιζαν με ψίχα από καρύδια διάφορα αστεροειδή σχήματα.
Στο Γαλανάδο αλλά και σε άλλα Λιβαδοχώρια έριχναν σουσάμι πάνω στους άρτους. Το φτιάξιμο του χριστόψωμου απαιτούσε ειδική τεχνική ζυμώματος με βάση αγνά υλικά και δευτερευόντως φιλοτέχνηση της επιφάνειάς του.
Στη Νάξο παραδοσιακά δεν χρησιμοποιούσαν πολλά μπαχαρικά στην παρασκευή του χριστόψωμου ενώ σε άλλα μέρη πρόσθεταν γλυκάνισο, κανέλα, σταφίδες και άλλα. Η νοικοκυρά για να ζυμώσει ακολουθεί μια σχεδόν ιεροτελεστική διαδικασία δηλαδή κάνει πρώτα το σταυρό της και εύχεται διάφορα καλά για το σπίτι. Στη συνέχεια στολίζει την επιφάνεια του άρτου με πρόσθετη λωρίδα ζυμαριού και τοποθετεί τα καρύδια στη μέση και στις άκρες. Πρόκειται για μια λαϊκή ακροδιακοσμητική που στηρίζεται στους ξηρούς καρπούς, οι οποίοι με τη σειρά τους συμβολίζουν την πληθώρα των αγαθών που πρέπει να χαρακτηρίζει τη νέα χρονιά. Το στόλισμα του χριστόψωμου αποτελεί μια μορφή τέχνης.
Το χριστόψωμο τοποθετείται στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι και κόβεται ανήμερα τα Χριστούγεννα. Στη Νάξο το έκοβε συνήθως η μητέρα, σε αντίθεση με άλλα μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδας που το έκοβε ο πατέρας και το μοίραζε στα μέλη της οικογένειας μαζί με ευχές.
Το έθιμο που τείνει να ξεχαστεί…
Το έθιμο επιβιώνει ακόμα και σήμερα κυρίως στα Λιβαδοχώρια ενώ στα υπόλοιπα χωριά και στην ορεινή Νάξο έχει σχεδόν ξεχαστεί. Οι παλιότεροι στα ορεινά θυμούντα από τα παιδικά τους χρόνια τα χριστόψωμα που ψήνονταν στους ξυλόφουρνους του χωριού. Σήμερα αρκετές νοικοκυρές ψήνουν χριστόψωμα στο φούρνο του σπιτιού τους και σε κάποιες περιπτώσεις, κατόπιν ειδικής παραγγελίας (για κάποια εκδήλωση) τα ψήνουν στον κεντρικό φούρνο του χωριού.
Ένα έθιμο που ανάγεται στους αρχαίους χρόνους (μην ξεχνάμε ότι ιερά ψωμιά πρόσφεραν και οι αρχαίοι Έλληνες στους θεούς τους π.χ. Δήμητρα και Απόλλωνα) τείνει να ξεχαστεί στο νησί της Νάξου και το χριστόψωμο έχει αντικατασταθεί στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι από τον κοινό καθημερινό άρτο…
Βιβλιογραφία
Κορρές Ν., Λαογραφικά Κωμιακής, στο: «Κωμιακή Νάξου», τόμος Γ’, επιμ. Λεβογιάννης Ν., Αθήνα, 2005, σ. 399-404.
Μέγας Γ., Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Οδυσσέας, Αθήνα, 1992.
Μερακλής Μ., Ελληνική Λαογραφία. Ήθη και Έθιμα, Οδυσσέας, Αθήνα, 1998.
Μως Μ., Το Δώρο. Μορφές και Λειτουργίες της Ανταλλαγής στις Αρχαϊκές Κοινωνίες, Βιβλιοθήκη Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Καστανιώτης, 1999.
Οικονομίδης Δ., Εθνολογικά – Λαογραφικά, τόμος Β’, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήνα, 1998.
